Het masker van de redelijkheid
“Extreemrechts is in opmars.” “De rechtsstaat zou onder druk staan.” En het democratisch besef — zo klinkt het bij opiniemakers en progressieve politici — wordt uitgehold door mensen die zich niets aantrekken van wetten, normen of fatsoen. De verontwaardiging is hoorbaar. De zorgen zijn oprecht. Maar zelden gaat het over de oorzaak: over wat eraan voorafging. Bijna niemand heeft het over wie jarenlang de ondergrond wegbeitelde waar nu een nieuwe, hardere politiek op oprijst.
Want als het klopt dat figuren als Wilders, Le Pen, Orbán of Trump de democratie bedreigen, dan moeten we ook durven kijken naar wie de fundering al die tijd heeft verwaarloosd. Niet door te schreeuwen, maar door te managen. Niet met fakkels, maar met formats, visiedocumenten en beleidstermen als ‘maatschappelijke opgaven’. Democratie werd al ondermijnd door politici die zich verscholen achter het masker van de redelijkheid.
Residu
Al tientallen jaren is politiek in Nederland — ook progressieve politiek — gericht op afbouwen in plaats van opbouwen. Op uitbesteden, inperken, efficiënt maken. Burgers werden klanten, zorg werd markt, publieke diensten werden reorganisaties. Zeggenschap werd gemonitord, bestaanszekerheid geframed als afhankelijkheid. En vertrouwen? Dat paste niet in het model.
Wat nu wordt gezien als een gevaar van buitenaf, is eerder het residu van wat er binnenin is opgelost. De opkomst van populisme is geen afwijking. Het is geen storing in het systeem. Het is het systeem dat eindelijk zichtbaar is geworden — voor wie het nooit zelf ontworpen heeft. Wilders, Faber, Meloni, Le Pen: ze hebben niet ingebroken in de democratie. Niet als clowns in het paleis. Ze zijn binnengewandeld door de voordeur, omdat er al jaren niemand meer bij de receptie zat.
Cynisme
Het cynisme dat zij nu vertegenwoordigen, is niet ontstaan op de flanken. Het is gekweekt in het midden, in het vacuüm waar idealen zijn vervangen door bestuursakkoorden, waar politieke overtuiging alleen nog bestond als marketingstrategie.
En dus gebeurt het absurde: dat dezelfde partijen die jarenlang meewerkten aan het weghalen van zekerheden, nu waarschuwen voor de gevolgen van dat verdwijnen. Ze zeggen dat de democratie op het spel staat, maar willen het liever niet hebben over de dertig jaar die eraan voorafging. Niet over de bestuurlijke keuzes en evenmin over de verslaving aan technocratie.
De uitverkoop van publieke verantwoordelijkheid aan markt, systeem en uitvoering. Zolang die geschiedenis onbenoemd blijft, is verzet tegen populisme een ritueel. Iets voor in het debat, voor op Twitter, voor in een opiniestuk — maar niet iets dat de onderliggende realiteit verandert.
Democratie
Democratie sterft niet op het moment dat een populist het hoogste woord voert. Ze sterft langzaam, in ieder compromis dat geen keuze meer durft te zijn. In elke beleidsbrief die menselijke maat verwart met klantreis en in het idee dat politieke moed vooral bestaat uit ‘lastige keuzes durven uitleggen’. Zodra niemand meer gelooft dat het midden nog ergens voor staat, blijft alleen de flanken over.
De rechtsstaat wordt niet afgebroken door ophef. Ze is uitgehold door onverschilligheid. En het enige dat nu nog rest is de vraag of we het masker van de redelijkheid eindelijk durven afzetten.
